Şah İsmayılın Türklük Üçün Əhəmiyyəti Nədir?
Şah İsmayıl Türk tarixi baxımından həm mədəni, həm siyasi, həm də kimlik (şəxsiyyət) səviyyəsində son dərəcə önəmli bir şəxsiyyətdir. Onun türklük üçün əhəmiyyəti bir neçə başlıq altında dəyərləndirilə bilər:
1. Türk Dilini Ədəbi və Siyasi Bir Dil Kimi Yüksəltməsi
Şah İsmayıl “Xətai” təxəllüsü ilə yazdığı şeirlərində saf Oğuz türkcəsindən istifadə etmiş, Azərbaycan-Türkmən ağızları ilə əsərlər yazmışdır. Bu şeirlər xalq arasında geniş yayılmış, Anadolu, Azərbaycan, İran və İraq kimi coğrafiyalarda türklərin ortaq mənəvi mirasına çevrilmişdir. O dövrdə fars dilinin ədəbi dil kimi üstün olduğu bir mühitdə, türkcəni şüurlu bir şəkildə seçməsi və önə çıxarması milli bir kimlik şüurunun göstəricisidir.
Xətainin dili yalnız ədəbiyyat deyil, həm də xalqı birləşdirən bir kimlik vasitəsidir.
2. Səfəvi Dövlətinin Qurulması və Təkanverici Güc Olan Türkmənlər
1501-ci ildə qurduğu Səfəvi Dövləti böyük ölçüdə Anadolu və İran ərazisində yaşayan türkmən tayfalarının dəstəyi ilə meydana gəlmişdir. Şah İsmayıl Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu kimi oğuz-türk dövlətlərinin varisi idi. Dövlətin əsas dayağı olan Qızılbaşlar da türklərdən ibarət idi. Bu da onu sadəcə bir hökmdar deyil, eyni zamanda türkmənlərin siyasi və mənəvi lideri halına gətirmişdi.
Şah İsmayıl Osmanlılar qədər Səfəviləri də türk-islam aləmində təmsil edən böyük bir siyasi fiqur idi.
3. İran’da Türk Kimliyinin Təmsilçisi
İranın hazırkı siyasi coğrafiyasında Şah İsmayıl və Səfəvilər bir növ “türk hökmranlığının” izlərini daşıyır. Səfəvi dövləti iki əsrdən artıq bir müddətdə İran coğrafiyasını idarə edən türk sülaləsi olmuşdur. Bu, İran ərazisindəki türklərin tarixi və mədəni varlığını bu günə qədər daşıyan bir irs qoymuşdur.
4. Alevi-Bəktaşi Mədəniyyətindəki Yeri
Şah İsmayıl təkcə bir hökmdar və ya şair deyil, eyni zamanda sufi bir lider, "mürşid-i kâmil" olaraq da qəbul olunur. Alevi-Bəktaşi ənənəsində Şah İsmayıla böyük sevgi və bağlılıq vardır. Bu səbəblə o həm inanc, həm də mədəniyyət baxımından türk xalqı arasında çox xüsusi bir yerə sahib olmuşdur.
Anadolu Aleviliyində Şah İsmayıl sevgisi milli kimliklə təriqət dəyərlərinin iç-içə keçdiyi bir sahə yaradır.
5. Osmanlı-Səfəvi Qarşıdurması və Tarixi Yönverici Rol
Şah İsmayılın Osmanlılarla yaşadığı qarşıdurma, xüsusilə 1514 Çaldıran döyüşü ilə zirvəyə çıxmış və Anadolu’dakı türk kimliyinin fərqli izahlarını qarşı-qarşıya gətirmişdir. Lakin bu rəqabət onun türk tarixindəki yerini kiçiltmir. Əksinə, Şah İsmayıl həm Anadolu’nun, həm də İranın türk tarixində həlledici bir dönüm nöqtəsidir.
Nəticə
Şah İsmayıl, türk kimliyi baxımından sadəcə bir hökmdar deyil; həm də dil, mədəniyyət, inanc və siyasət sahəsində öncülük etmiş bir liderdir. Türkçəyə olan sarsılmaz bağlılığı, türkmən xalqını ətrafında birləşdirməsi və Alevi-Bəktaşi mədəniyyətindəki yeri onu türk tarixinin əvəzolunmaz simalarından biri edir.