🟥 TARİXİ ŞƏXSİYYƏTİ
Şah İsmayıl 1487-ci ildə Ərdəbildə dünyaya gəlmişdir. Səfəviyyə təriqətinin banisi Şeyx Səfiyəddinin nəslindəndir və anası Ağqoyunlu soyundandır. Ana dili Azərbaycan türkcəsi olan İsmayıl, gənc yaşlarında həm sufi, həm də lider kimi tanınmağa başlamış, 1501-ci ildə Təbrizi fəth edərək Səfəvi dövlətini qurmuş və özünü şah elan etmişdir.
Səfəvilər dövründə İmamiyyə şiəliyi İranın rəsmi məzhəbi elan olundu. Bu addım, İran tarixində və kimliyində dərin izlər buraxdı və Orta Şərqin dini-siyasi xəritəsini dəyişdi.
Lakin Şah İsmayıl təkcə siyasi fiqur deyildi. Xətai təxəllüsü ilə yazdığı türkcə şeirlərlə xalq ədəbiyyatına və təriqət poeziyasına damğa vurmuşdur. O, hökmdar olmaqla yanaşı, həm də xalq aşığı idi.
🟥 QIZILBAŞLIQ: BİR İNAM, BİR HƏRƏKAT
Qızılbaşlıq, Şah İsmayıl ətrafında formalaşmış mistik və siyasi bir hərəkət idi. Adını müridlərin başına qoyduğu on iki dilimli qırmızı tacdan (tac-ı haydəri) almışdır. Bu tac On İki İmama olan bağlılığı simvolizə edirdi.
Qızılbaşlar Şah İsmayılı yalnızca bir hökmdar kimi deyil, “Allahın yerdəki təcəllası”, “Əlinin ruhunun zühuru” kimi qəbul edirdilər. Bu inanc xüsusilə türkman tayfaları arasında yayılmış, Anadolu və Azərbaycan torpaqlarında Əfşar, Varsaq, Taxtacı, Çəpni kimi ellər tərəfindən qəbul edilmişdir.
Qızılbaşlıq inancı aşağıdakı əsaslara dayanırdı:
-
Əhli-Beyt sevgisi,
-
On İki İmam inancı,
-
Cəm mərasimləri,
-
Səmah və saz,
-
Nəfəs və təriqət poetikası.
Bu elementlər bugünkü Aleviliyin ruhunu təşkil edir.
Osmanlı-Səfəvi rəqabəti dövründə Qızılbaşlar siyasi təhlükə sayılmış, təzyiq, sürgün və qətliam kimi hadisələr yaşamışdır. Bu tarix Alevilərin yaddaşında dərin iz buraxmışdır.
🔴 TÜRKİYƏ ALEVİLƏRİ ÜÇÜN ƏHƏMİYYƏTİ
Anadolu Aleviləri üçün Şah İsmayıl təkcə hökmdar deyil, mənəvi pir, xalq şairi və müqəddəs şəxsiyyət olaraq qəbul olunur. Cəmlərdə oxunan çox sayda nəfəs onun Xətai təxəllüsü ilə yazdığı şeirlərdən ibarətdir.
1514-cü il Çaldıran döyüşündə Osmanlılara məğlub olsa da, Alevi xalqının gözündə Şah İsmayıl məzlumların və haqqın simvoludur. Onun dirənişçi ruhu Aleviliyin əsasını təşkil edir.
🟦 AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİ ÜÇÜN ƏHƏMİYYƏTİ
Şah İsmayıl Azərbaycan türkləri üçün həm milli qəhrəman, həm də ədəbi öndərdir. Onun yazdığı türkcə şeirlər Azərbaycan poeziyasının təməl daşı sayılır.
Bundan əlavə, Səfəvi dövlətini quraraq Azərbaycan mərkəzli bir imperatorluq yaratmışdır. Bu fakt Azərbaycan tarixşünaslığında böyük yer tutur. Bu gün də Şah İsmayıl Azərbaycan məktəblərində, dərsliklərdə, poeziya antologiyalarında yaşamağa davam edir.
🟩 İRAN VƏ TÜRK HAKİMİYYƏTİ (1501–1925)
Şah İsmayılın ən önəmli miraslarından biri İranı şiə məzhəbi üzərində birləşdirməsi olmuşdur. Bu günkü İran İslam Respublikası da bu məzhəbi baza üzərində qurulmuşdur.
Lakin tarixi bir fakt çox vaxt unudulur: 1925-ci ilə qədər İranı fasiləsiz olaraq türk sülalələri idarə etmişdir.
Bu sülalələr:
-
Səfəvilər (1501–1736) – Qızılbaş türkmənləri,
-
Əfşarlar (1736–1796) – Nadir Şah Əfşarın rəhbərliyi ilə,
-
Qacarlar (1796–1925) – Qafqaz əsilli türk mənşəli bir sülalə.
Bu 424 illik dövrdə İran siyasəti türklərin əlində olmuş, farslar isə əsasən ədəbiyyat və mədəniyyət sahəsində rol oynamışlar.
Bu tarixi miras, 1925-ci ildə Rza Xan tərəfindən Qacarların devrilməsi və Pəhləvi sülaləsinin qurulması ilə sona çatmışdır. Pəhləvi dövründə fars millətçiliyi yüksəldilmiş, türklər və türkcə sıxışdırılmışdır.